۱۴۰۴-۰۳-۲۲ 
۲۲ دقیقه 
۰ 
کتاب نخواندن، بهتر از خواندن کتابهای بد است! آن هم در دنیای بازاریابی که هر روز، یک نفر با ادعایی تازه (که معلوم نیست درست است یا غلط) از گوشه‌ای سبز می‌شود. در این آشفته بازار، قطعاً کسانی که بتوانند بهترین کتاب های بازاریابی را پیدا و مطالعه کنند، یک سروگردن از رقبا بالاتر هستند.
امروز، قرار است این کتاب‌ها را به شما معرفی کنیم؛ فقط بگویید می‌خواهید وارد کدام حوزه شوید؟ برندسازی؟ طراحی استراتژی؟ یا روانشناسی مشتری؟ انتخابتان هرچه که باشد، برایتان یک گزینه روی میز خواهیم داشت!
کتابهای بازاریابی برای تدوین استراتژی و برنامه‌ریزی
مسیر بازاریابی، با تدوین استراتژی شروع می‌شود؛ در واقع، این استراتژی‌ها هستند که می‌توانند کوچک‌ترین ایده‌ها را به بزرگ‌ترین کسب‌وکارها تبدیل کنند. چه در آغاز راه باشید و چه بخواهید به شکل تخصصی استراتژی بچینید، کتابهای زیر کمکتان می‌کنند:
Principles of Marketing 
- نام فارسی: اصول بازاریابی
- نویسنده: فیلیپ کاتلر و گری آرمسترانگ
- سال انتشار: ۱۹۸۰ (تا کنون چندین بار به‌روزرسانی شده است.)
فرقی نمی‌کند کجای راه هستید؛ در هر صورت کتابهای فیلیپ کاتلر، به خصوص کتاب اصول بازاریابی، از بهترین گزینه‌های موجود در بازار است. چه به‌تازگی بخواهید وارد دنیای بازاریابی شوید چه بخواهید به‌عنوان یک کسب‌وکار قدیمی، استراتژی‌هایتان را به‌روزرسانی کنید، ابن کتاب می‌تواند برایتان راهگشا باشد.
این کتاب کاتلر، سال‌هاست که در سراسر دنیا به‌عنوان یک منبع درسی استاندارد برای رشته‌های بازاریابی و مدیریت شناخته می‌شود. محتوای کتاب، به‌طور کاملاً علمی به مبانی آمیختهٔ بازاریابی، بخش‌بندی بازار (Segmentation)، هدف‌گذاری (Targeting) و جایگاه‌یابی (Positioning) می‌پردازد.
⭐ مزیت اصلی کتاب بازاریابی کاتلر، این است که بر اساس دانش روز دنیا به شکل منظم به‌روزرسانی می‌شود؛ این باعث می‌شود از حوزه‌های جدید غافل نماند و همچنان اعتبارش را حفظ کند.
البته یادتان باشد که این کتاب، علی‌رغم وجود مثال‌های متعدد و توضیحات روشن، قرار نیست تکنیک ویژه و معجزه‌آسایی در اختیارتان بگذارد؛ بلکه در نهایت خود شما هستید که با کمک اصول ذکر شده، باید برای چینش استراتژی تصمیم بگیرید.
| 💟 پیشنهاد مطالعه: آمیخته بازاریابی چیست؟ (در این مقاله، می‌توانید علاوه بر آمیخته بازاریابی پیشنهادی کاتلر، با سایر مدل‌های آمیخته بازاریابی هم آشنا شوید و در نهایت، زاویهٔ دید خود را به دنیای بازاریابی، به بهترین شکل تنظیم کنید.) |
The 1-Page Marketing Plan
- نام فارسی: برنامه بازاریابی یک صفحه‌ای
- نویسنده: آلن دیب (Allan Dib)
- سال انتشار: ۲۰۱۸
هرکسی که قبلاً با ساختارهای پیچیده کار کرده است و می‌داند آن‌ها به کارش نمی‌آیند، می‌تواند سراغ کتاب آلن دیب برود.
⭐ این کتاب، به جای تئوری‌های پیچیده، روی اجرای عملی و ساده‌سازی فرایند بازاریابی تاکید میکند و به همین دلیل، برای کسب‌وکارهای کوچک که منابع محدودی دارند، گزینهٔ فوق‌العاده مناسبی است.
اثر آقای آلن دیب شامل یک تمپلیت ۹ قسمتی می‌شود که در ۳ فاز جداگانه در اختیار خواننده قرار می‌گیرند:
- قبل: پیدا کردن مخاطب هدف، ساخت پیام بازاریابی و انتخاب کانال مناسب برای انتشار پیام.
- موقع اجرا: جذب سرنخ (لید)، ساخت روابط و فروش.
- بعد: راضی نگه داشتن مشتری‌ها، ایجاد ارزش برای آن‌ها و گرفتن رفرال.
Blue Ocean Strategy
- نام فارسی: استراتژی اقیانوس آبی
- نویسنده: دبلیو چان کیم و رنه مابورن
- سال انتشار: نسخۀ اول در سال ۲۰۰۵ منتشر شد و در سال ۲۰۱۵، نسخۀ جدید با اطلاعات بیشتر و کامل‌تر به انتشار رسید.
اگر پیگیر محتواهای ما باشید می‌دانید که در مقالهٔ «اقیانوس قرمز و آبی» به طور کامل دربارهٔ این مفهوم صحبت کرده‌ایم؛ یک استراتژی عالی برای ورود به بازارهای انحصاری و بدون رقابت!
موضوع اصلی کتاب این است که کسب‌وکارها باید از اقیانوس‌های قرمز بگذرند و هم‌زمان با ایجاد تمایز و کاهش هزینه‌ها، بازارهایی تازه و دست‌نخورده برای فعالیت خود بسازند؛ یعنی دنبال فرصت‌های ناشناخته با رقابت کمتر بگردند.
کتاب استراتژی اقیانوس آبی در بخش‌های نخست، به‌شکلی مختصر و قابل‌فهم تئوری خروج از بازار رقابت و ساخت بازار انحصاری را برای خواننده‌ها توضیح می‌دهد.
⭐ البته این کتاب، به تئوری‌ها محدود باقی نمی‌ماند؛ بلکه ابزارها و چارچوب‌های عملی مانند ابزار چهار اقدام (Four Actions Framework) و ماتریس ارزش (Value Curve) را ارائه می‌دهد که به شرکت‌ها کمک می‌کنند به صورت سیستماتیک و گام به گام، به سمت خلق اقیانوس آبی حرکت کنند.
Playing to Win: How Strategy Really Works
- نام فارسی: بازی برد
- نویسنده: ای. جی. لافلی و راجر مارتین
- سال انتشار: ۲۰۱۳
لافلی، مدیرعامل کمپانی بزرگ Proctor & Gamble است و مارتین هم به‌عنوان یک پروفسور مشهور در حوزۀ استراتژی شناخته می‌شود؛ حاصل کار مشترک این دو متخصص، یعنی کتاب بازی برد روی ۵ سؤال تمرکز دارد که پاسخ دادن به آن‌ها، برای تنظیم استراتژی درست ضروری است:
- چرا کسب‌وکار ما میل به پیروزی دارد؟
- محل بازی کجاست و در چه حوزه‌ای فعالیت می‌کنیم؟
- چطور قرار است برنده شویم؟
- برای پیروز شدن به چه توانایی‌ها و قابلیت‌های نیاز داریم؟
- سیستم مدیریت موردنیاز برای اجرای درست تصمیماتمان کدام است؟
همانطور که از این سوال‌ها مشخص است، تفاوت اصلی این کتاب با سایر آثار کتابهای بازاریابی در حوزهٔ استراتژی، این است که به‌جای تمرکز خشک‌وخالی روی برنامه‌ریزی، بر انتخاب کردن (Choice-making) تاکید میکند. در واقع، لافلی و مارتین معتقدند که استراتژی یعنی انجام انتخاب‌های مشخص و متقابل درباره اینکه «کجا بازی کنیم» و «چگونه برنده شویم».
⭐ این فریمورک در Proctor & Gamble تست شده و توانسته در رشد و توسعۀ این کمپانی، مؤثر عمل کند؛ پس می‌توانیم بگوییم این کتاب برای هر فرد و کسب‌وکاری که می‌خواهد با اقدامات مؤثر و حرفهای، در مسیر پیروزی قدم بردارد، انتخاب خوبی خواهد بود.
| 💟 پیشنهاد مطالعه: راهنمای جامع برای موفقیت در کسب و کار |
Good Strategy Bad Strategy: The Difference and Why It Matters
- نام فارسی: استراتژی خوب / استراتژی بد
- نویسنده: ریچارد روملت
- سال انتشار: ۲۰۱۱
برخی اثر ریچارد روملت را در زمرۀ بهترین کتاب های بازاریابی به حساب می‌آورند؛ به‌خصوص کسانی که به دنیای رقابت خیلی علاقه دارند. در این کتاب، روی دو عبارت کلیدی خیلی تاکید می‌شود: «نیروی محرکه» و «مزیت رقابتی».
روملت معتقد است یک استراتژی خوب، باید بتواند روی نقاط قوت یک سازمان متمرکز شود و از منابع محدود، به بهترین شکل ممکن برای دستیابی به اهداف استفاده کند.
این کتاب می‌گوید همۀ استراتژی‌ها در واقع از ۳ بخش ساده تشکیل می‌شوند:
- تشخیص مشکل و چالش؛
- برنامه‌ریزی برای غلبه بر مشکل؛
- انجام اقدامات مرتبط در راستای برنامه.
⭐ روملت در سراسر این کتاب بازار یابی بارها دربارۀ اشتباهات رایج موقع تدوین استراتژی هشدار می‌دهد؛ اشتباهاتی مثل استفاده از کلمات قلمبه‌سلمبه، تمرکز روی اهداف بدون برنامه‌ریزی برای دستیابی به آن‌ها، چشم‌پوشی از چالش‌های اصلی و… . پس اگر می‌خواهید از رقبا پیشی بگیرید، حتماً این کتاب را بخوانید.
This is Marketing
- نام فارسی: این است بازاریابی
- نویسنده: ست گودین
- سال انتشار: ۲۰۱۸
بعید است حرف از بهترین کتابهای بازاریابی به میان بیاید و نامی از ست گودین نشنوید. او در این کتاب، تاکید میکند برخلاف تصور عموم مردم، جلب توجه با تبلیغات پرسروصدا دیگر مثل قبل جواب نمی‌دهد؛ اتفاقاً بازاریابی موقعی موثر است که بتوانید به یک گروه کوچک و مشخص از مخاطبان، با نهایت همدردی کمک کنید و با جلب اعتماد، موفق به برقراری رابطۀ ماندگار با آن‌ها شوید.
⭐ در حقیقت، ست گودین معتقد است که به‌جای اینکه فقط روی فروش محصولات خود تمرکز کنید، باید سعی کنید با داستان‌سرایی اصولی، روی جهان‌بینی و رفتار مخاطبان خود تاثیر بگذارید.از نظر او، مفهوم بازاریابی فقط یک چیز است:«از خود گذشتگی و کمک به مخاطبان برای رفع مشکلات و چالش‌هایی که دارند!»
در صورتی که به افزایش نرخ وفاداری مشتری‌ها به کسب‌وکار اهمیت می‌دهید و می‌خواهید یک استراتژی بلندمدت در این راستا بچینید، این کتاب خیلی به‌دردتان می‌خورد.
| 💟 پیشنهاد مطالعه: منظور از وفاداری مشتری چیست و چطور آن را افزایش دهیم؟ |
Competitive Strategy
- نام فارسی: استراتژی رقابتی
- نویسنده: مایکل ای پورتر
- سال انتشار: ۱۹۸۰
یکی از قدیمی‌ترین کتاب های بازاریابی که همچنان در زمرهٔ بهترین‌ها قرار دارد و بسیاری از کسب‌وکارها هنوز از ایده‌های آن استفاده می‌کنند، همین کتاب پورتر است.
همانطور که از نام کتاب مشخص است، برای چینش استراتژی رقابتی می‌توانید از آن استفاده کنید. پورتر در این کتاب، به ۵ نیروی رقابتی اصلی اشاره میکند و یک روش تحقیق به کسب‌وکارها ارائه می‌دهد تا با کمک آن، یکی از استراتژی‌های رقابتی زیر را انتخاب کنند:
🟡 فروش محصولات با قیمت کمتر
🟡 ایجاد تمایز در کیفیت یا ویژگی‌های محصول
🟡 تمرکز روی بازارها و مخاطبان خاص
در واقع هدف پورتر این بود که راه‌وروش موفق شدن در سنگین‌ترین رقابت‌ها را در قالب کلمات به تصویر بکشد.
🧩 نوشته‌های این کتاب کمی تخصصی هستند و به همین خاطر، بیشتر به درد دانشجوهای MBA، مشاوران، استراتژیست‌ها و متخصصان مالی می‌خورد.
Marketing 6.0
- نام فارسی: نسل ششم بازاریابی
- نویسنده: فیلیپ کاتلر
- سال انتشار: ۲۰۲۳
بهترین کتابهای بازاریابی در حوزهٔ چینش استراتژی را با یکی از قدیمی‌ترین کتابهای کاتلر شروع کردیم و با یکی از جدیدترین‌ها، به آن پایان می‌دهیم!
کتاب نسل ششم بازاریابی، در واقع دنبالهٔ کتابهای دیگری از این نویسنده با عنوان بازاریابی نسل ۳، بازاریابی نسل ۴ و بازاریابی نسل ۵ است که به جدیدترین چشم‌انداز‌های بازاریابی می‌پردازد.
⭐ ایدۀ اصلی این کتاب برجسته کردن اهمیت تکنولوژی‌های نوظهوری مثل VR، متاورس و هوش مصنوعی در دنیای بازاریابی است.
کاتلر معتقد است که شکل‌های سنتی تبلیغات روزبه‌روز کم‌اثرتر می‌شوند؛ چون تمرکز مردم خیلی کمتر از گذشته شده است و استفاده از رویکردهای سرگرم‌کننده و تعاملی، تنها راهکارهایی هستند که برای جلب نظر آن‌ها به کار می‌آیند.
این کتاب، بیشتر از همه، برای کسب‌وکارهایی مناسب است که نسل Z جامعه را مخاطب هدف قرار داده‌اند؛ همچنین، مدیران ارشد بازاریابی کمپانی‌های بزرگ و متخصصانی که روی تحولات تکنولوژی تحقیق می‌کنند هم می‌توانند از نقطه نظرات آقای کاتلر در این کتاب استفاده کنند.
کتاب بازاریابی محتوا و کپی‌رایتینگ
برویم سراغ کتابهای دستهٔ بازاریابی محتوا؛ از یک نویسندهٔ محتوای مبتدی گرفته تا متخصصان بازاریابی محتوایی، همه می‌توانند با خواندن کتابهای زیر، مهارت‌های خود را در این حوزه بهبود ببخشند:
10x Marketing Formula
- نام فارسی: ترجمه فارسی ندارد
- نویسنده: گرت مون
- سال انتشار: ۲۰۱۸
چه کسی بدش می‌آید که ۱۰ برابر بهتر از رقبا باشد؟ ایدۀ اصلی این کتاب، تمرکز روی خلق محتوایی است که کسب‌وکار را از دیگر رقبا متمایز میکند و به رشدهای چند برابری منجر می‌شود؛ نه بهبودهای کوچک و ناچیز! شعار اصلی‌اش هم این است که شما با محتواهای منحصربهفرد، می‌توانید ۱۰ برابر بهتر از دیگران باشید.
⭐ گرت مون در کتاب 10x Marketing Formula به خواننده یاد می‌دهد چطور استراتژی محتوایی خود را بچیند که بدون وارد شدن به رقابت‌های سنگین، توجه‌ها را به خود جلب کند؛ راهکاری که در سایت خود نویسنده به کار گرفته شده و توانسته او را به موفقیت‌های چشمگیر برساند.
این آموزش ۱۲ مرحله دارد که در ۴ فاز زیر ارائه می‌شوند:
🔺 برنامه‌ریزی
🔺 اجرا
🔺 انتشار
🔺 آنالیز
در کل، اگر حس می‌کنید نمی‌توانید نظر رقبا را به‌خوبی جلب کنید، قصد دارید پروژه یا کسب‌وکارتان را گسترش دهید یا به‌جای تئوری‌های عجیب‌وغریب، به دنبال فریم‌ورکی مطمئن و نتیجه‌بخش هستید، این کتاب بازار یابی برایتان مفید خواهد بود.
Content Inc
- نام فارسی: کارخانه محتوا
- نویسنده: جو پولیزی
- سال انتشار: ۲۰۱۵ (چاپ دوم همراه با بازبینی کامل مطالب کتاب در سال ۲۰۲۱)
جو پولیزی در این کتاب به اهمیت بالای محتوا می‌پردازد؛ در حدی که معتقد است باید کسب‌وکارتان را حول محور محتواهایی که خلق می‌کنید بسازید، نه محصولاتی که می‌فروشید!
مدل ارائه‌شده در این کتاب ۶ مرحله دارد:
🔵 یافتن نقطۀ هم‌پوشانی مهارت‌ها و علایق؛
🔵 ایجاد وجه تمایز؛
🔵 انتخاب یک کانال اصلی برای انتشار محتوا؛
🔵 خلق جامعه‌ای از مخاطبان وفادار و علاقه‌مند؛
🔵 گسترش فعالیت به کانال‌های دیگر؛
🔵 شروع به کسب درآمد.
همانطور که می‌بینید، رویکرد جو پولیزی این است که اول جامعهٔ مخاطبان وفادار خود را بسازید، برایشان محتواهای ارزشمند و رایگان تولید کنید و بعد بروید سراغ کسب درآمد. خود او، با همین مدل توانست شرکت خودش با نام Content Marketing Institute را با کمترین ریسک ممکن، از صفر، به درآمد ۱۰ میلیون دلاری برساند (البته در سال ۲۰۱۶ سهام شرکتش را به‌طور کامل فروخت).
| 💟 پیشنهاد مطالعه: ارتباطات یکپارچه بازاریابی چیست؟ (در این مقاله، می‌آموزید که چطور در کانال‌های ارتباطی مختلف، پیام و تصویر منسجمی از برند خود در ذهن مشتری‌هایتان بسازید.) |
Building a StoryBrand
- نام فارسی: هر برند یک قصه است
- نویسنده: دانلد میلر
- سال انتشار: ۲۰۱۷ (نسخۀ جدید با نام StoryBrand 2.0 در ابتدای سال ۲۰۲۵عرضه شد)
تمام حرف این کتاب این است که باید پیام بازاریابی را طوری انتقال دهید که انگار مشتری قهرمان داستان است و برند شما نقش راهنمای کاربلد او را بازی میکند.
⭐ دانلد میلر، یک فرمول ۷ مرحله‌ای برای داستان‌سرایی ارائه می‌دهد که به فرمول SB7 مشهور است؛ بر اساس این فرمول، شما باید ابتدا چالش‌ها و مشکلات مشتری (Pain Point) را شناسایی کنید تا مشتری حس کند به خوبی درک شده است. سپس، یک برنامهٔ دقیق و جامع برای رفع آن ارائه دهید و در نهایت، مشتری را دعوت به اقدام (Call to Action) کنید.
ارزش این کتاب بازار یابی، در ارائۀ فریم‌ورکی ساده (درعین‌حال بسیار قدرتمند) نهفته است که تابه‌حال بیشتر از ۱ میلیون کسب‌وکار، از آن استفاده کرده‌اند.
Made to Stick
- نام فارسی: ایده عالی مستدام
- نویسنده: چیپ و دن هیث
- سال انتشار: ۲۰۰۷
برای خواندن این کتاب، نیازی نیست حتماً بازاریاب باشید؛ چون محتوایش می‌تواند برای طیف گسترده‌ای از مخاطبان جذاب باشد؛ از معلم‌ها و سخنران‌ها گرفته تا کارآفرین‌ها.
نام این کتاب بازار یابی تا مدتی در لیست پرفروش‌ترین کتابهای نیویورک تایمز دیده می‌شد. برادران هیث در این کتاب توضیح می‌دهند که برخی ایده‌ها در ذهن‌ها حک می‌شوند، چون خواسته یا ناخواسته از مدل SUCCES پیروی می‌کنند.
- S از Simple: سادگی
- U از Unexpected: غیرمنتظره بودن
- C از Concrete: منسجم بودن
- C از Credible: معتبر بودن
- E از Emotional: احساسی بودن
- S از Story-driven: داستان‌محور بودن
یکی از نکات جالب این کتاب، این است که به شکل مفصل به شما می‌گوید که چطور غیرمنتظره عمل کنید و از این راه، با ایجاد شکاف اطلاعاتی در ذهن مخاطب، او را مشتاق کنید که محتوایتان را دنبال کند. در مقالهٔ «نظریه شکاف آگاهی» به شکل دقیق دربارهٔ روش کنجکاو کردن مخاطب صحبت کرده‌ایم؛ پیش از خواندن کتاب، می‌توانید سری هم به آن مقاله بزنید.
Content Design
- نام فارسی: ترجمه فارسی ندارد
- نویسنده: سارا ریچاردز
- سال انتشار: ۲۰۱۸ (چاپ دوم با اطلاعات کامل‌تر در سال ۲۰۲۴)
بر اساس نظر سارا ریچاردز، «طراحی محتوا» چیزی فراتر از «نوشتن محتوا» است. درک عمیق نیازهای کاربر، انتخاب قالب مناسب (متن، تصویر، ویدئو یا صوت)، ساختاردهی اطلاعات، بررسی و بهبود مستمر محتوا، نکاتی هستند که باعث می‌شوند یک محتوا متمایز شود.
⭐ کتاب Content Design می‌گوید که هدف اصلی محتوا، این است که مشکلات کاربر را حل کند و آن‌ها را به سمتی هدایت کند که کسب‌وکار در نظر دارد.
با توجه به تاکید ویژه‌ای که این کتاب روی مدیریت تجربه کاربری دارد، می‌توانیم آن را در زمرهٔ بهترین کتابهای بازاریابی برای نویسندگان UX/UI و استراتژیست‌های محتوا قرار دهیم.
| 💟 پیشنهاد مطالعه: مدیریت تجربه مشتری (CEM) چیست؟ |
Epic Content Marketing
- نام فارسی: بازاریابی پرمحتوا
- نویسنده: جو پولیزی
- سال انتشار: ۲۰۱۳ (چاپ دوم در سال ۲۰۲۴)
بازاریابی پر محتوا، از آن دست کتابهای بازاریابی است که احتمالاً نامش را زیاد شنیده باشید! جو پولیزی در این کتاب راهنمایی مرحله‌به‌مرحله برای خلق محتوای ارزشمند، آموزنده، سرگرم‌کننده و البته متقاعدکننده ارائه می‌دهد.
البته این مراحل، با چیزی که این نویسنده در کتاب «کارخانهٔ محتوا» آورده بود، کمی متفاوت است و شامل موارد زیر می‌شود:
- انتخاب niche (گوشۀ بازار) مناسب؛
- تعیین اهداف شفاف و قابل دستیابی؛
- تولید قدم‌به‌قدم محتوا؛
- به اشتراک گذاشتن محتوا؛
- پیگیری نتایج؛
- استفاده از ابزارهای امروزی مثل پلتفرم‌های Web3.
⭐ در حقیقت می‌شود گفت که این کتاب، رویکرد امروزی‌تری دارد و بیشتر می‌شود برای محتواهای دنیای جدید، رویش حساب باز کرد.
استراتژیست‌ها و تیم‌های بازاریابی محتوایی، مدیران بازاریابی و همۀ افرادی که از تولید محتوا درآمد کسب می‌کنند، می‌توانند از نکات این کتاب در مسیر پیشرفت کمک بگیرند.
کتابهای بازاریابی در زمینۀ برندسازی
اگر در ابتدای مسیر کسب‌وکار هستید و می‌خواهید نامتان بر سر زبان‌ها بیفتد، خواندن کتابهای زیر را به شما پیشنهاد می‌کنیم:
Immutable Laws of Branding
- نام فارسی: ترجمه فارسی ندارد
- نویسنده: ال و لارا رایس
- سال انتشار: ۱۹۹۸
این کتاب ۲۲ قانون را بررسی میکند که برای ساخت یک برند مستحکم و همه‌چیز تمام به کار می‌آیند. آل رایس و دخترش لارا، با آوردن مثال‌هایی از کمپانی‌های بزرگی مثل Volvo و Rolex، سعی می‌کنند درک درستی از این قوانین و فوایدشان در ذهن خواننده شکل بدهند.
⭐ Immutable Laws of Branding، به شدت روی تخصص‌گرایی تاکید میکند و اغلب مباحث آن، دربارهٔ این موضوع است که برندها باید سعی کنند در یک حوزهٔ خاص پیشتاز باشند و دقیقاً در همان حوزه، تبدیل به اولین گزینه در ذهن مشتری‌ها شوند.
پس اگر تخصص ویژه‌ای دارید و می‌خواهید با همان در ذهن مشتری جا بیفتید، این کتاب آموزش بازاریابی را حتماً بخوانید.
| 💟 پیشنهاد مطالعه: بررسی کمپین برندینگ اسنپ فود از زبان مدیر برند |
How to Launch a Brand
- نام فارسی: ترجمه فارسی ندارد
- نویسنده: فابین گیر هالتر
- سال انتشار: ۲۰۱۶
یک راهنمای جمع‌وجور و کوتاه که طی چهار مرحله، چگونگی ساخت یک برند را آموزش می‌دهد؛ فابین می‌گوید پیش رفتن در چارچوب مراحل زیر برای ساخت یک برند کفایت میکند:
🟡 ساخت یک پلتفرم پایه برای برند
🟡 انتخاب اسم اصولی
🟡 طراحی جنبه‌های بصری
🟡 تعیین نقاط تماس مخاطبان با برند
کتاب فابین در عین سادگی، آنقدر کاربردی است که هم به کمک کارآفرین‌های دست‌تنها می‌آید، هم مناسب مدیران ارشد بازاریابی است. در کل، اگر به دنبال مباحث تئوریک نیستید و یک راهنمای عملی برای شروع برندسازی می‌خواهید، این کتاب بازار یابی کوتاه را حتما بخوانید.
Purple Cow
- نام فارسی: گاو بنفش
- نویسنده: ست گودین
- سال انتشار: ۲۰۰۳
کتاب گاو بنفش ست گودین، از آن کتابهای قدیمی است که به دلیل تکرار زیاد نامش در دنیای بازاریابی، ممکن است کمی کلیشه‌ای و زرد به نظر برسد؛ اما اصلاً اینطور نیست و اتفاقاً یکی از معتبرترین گزینه‌ها برای کسانی است که می‌خواهند در بازارهای پررقابت و شلوغ امروزی، برندی قوی بسازند.
⭐ از نظر ست گودین، برای برندسازی در بازارهای رقابتی، صرفاً خوب بودن (ارائۀ محصولات و خدمات با کیفیت) کافی نیست؛ بلکه باید ذاتاً منحصربهفرد و به‌یادماندنی باشید تا بدرخشید.
برای این کار باید سراغ تولید محصولات یا خدماتی بروید که واقعاً چشمگیر هستند و به همین دلیل، مردم خودشان راجع‌به آن‌ها حرف می‌زنند و نیازی به تبلیغ ندارند.
| 💟 پیشنهاد مطالعه: بازاریابی دهان به دهان چیست؟ (آیا می‌توانید کاری کنید که مشتری‌ها، بدون نیاز به اصرار مستقیم شما، برندتان را تبلیغ کنند؟ پس حتماً این مقاله را بخوانید!) |
Building Distinctive Brand Assets
- نام فارسی: ترجمۀ فارسی ندارد
- نویسنده: جنی رومانیوک
- سال انتشار: ۲۰۲۱
این کتاب راهنمایی است برای ساخت و مدیریت المان‌هایی مثل لوگو، پالت رنگی و حتی صداها که برندتان را از دیگر رقبا متمایز می‌کنند و باعث می‌شوند نام شما در ذهن مخاطبان هدف حک شود.
اطلاعات ارائه‌شده در این کتاب حاصل تحقیقات گوناگون است و اثری از اضافه‌گویی در آن نمی‌بینید. در این کتاب، دو مفهوم کلیدی و مهم وجود دارد:
🔵 دسترسی فیزیکی یا Physical Availability: به معنی سهولت دسترسی به محصولات یا خدمات یک برند.
🔵 دسترسی ذهنی یا Mental Availability: به معنی سرعت تداعی نام یک برند در ذهن مشتری‌ها.
در سراسر کتاب، تاکید بر این است که چطور می‌توانید این دو را بهبود ببخشید و از این راه، کسب‌وکار خود را توسعه دهید.
Contagious: Why Things Catch On
- نام فارسی: بازاریابی ویروسی
- نویسنده: جونا برگر
- سال انتشار: ۲۰۱۳
وایرال شدن در دنیای دیجیتال (البته با محتواهای خوب و مثبت)، آرزویی است که هر برندی در سر دارد؛ با خواندن این کتاب بازار یابی، می‌توانید یک قدم به این آرزو نزدیک‌تر شوید.
🧩 قبل از خواندن کتاب، می‌توانید سری به مقاله «بررسی تفاوت بازاریابی دهان به دهان و بازاریابی ویروسی» بزنید و با مزایا و معایب این تکنیک بازاریابی آشنا شوید.
برگر در این کتاب ۶ قاعده را در قالب مدلی با نام STEPPS ارائه میکند:
- S از Social Currency: ارزش اجتماعی
- T از Triggers: محرک‌ها
- E از Emotion: احساسات
- P از Public: عامۀ مردم
- P از Practical Value: ارزش واقعی
- S از Stories: داستان‌ها
⭐ مزیت اصلی این کتاب، این است که بر پایهٔ تحقیقات علمی نوشته شده است و نشان می‌دهد که وایرال شدن، به هیچ عنوان یک پدیدهٔ تصادفی نیست؛ بلکه از الگوهای قابلپیشبینی پیروی میکند. با این حساب، با خواندن آن می‌توانید بدون نیاز به حدس و گمان و با استفاده از اصول علمی، در مسیر وایرال شدن قدم بردارید.
How Brands Grow
- نام فارسی: برندها چگونه رشد می‌کنند
- نویسنده: بایرون شاپ
- سال انتشار: ۲۰۱۰
اگر از آن دست افرادی هستید که به ایده‌های رایج بازاریابی شک دارید و نمی‌توانید به سادگی آن‌ها را بپذیرید، حتماً کتاب بایرون شاپ را بخوانید. این کتاب، یک راهنمای عملی برای برندسازی است که اطلاعات آن از جمع‌آوری نتایج تحقیقات متعدد در طی سال‌های متمادی به دست آمده است.
⭐ بایرون این کتاب را نوشت تا برخلاف موج به وجود آمدۀ چند وقت اخیر شنا کند و بگوید برندها لزوماً با افزایش تعداد مشتری‌های وفادار و تمرکز روی یک گوشۀ مشخص از بازار (Niche) رشد نمی‌کنند! اتفاقاً برعکس، ورود به بازارهای بیشتر، در دسترس بودن و البته حک شدن در یادها است که برندها را رشد می‌دهد.
کتاب بازاریابی در حوزۀ علوم رفتاری و روانشناسی مشتری
علوم رفتاری در بازاریابی، چندان هم علم تازه‌ای نیست؛ اما خب به‌تازگی، دریچه‌های جدیدی از آن به‌روی کسب‌وکارها گشوده شده است و دیگر همه می‌دانند که احساسات و تفکرات درونی مشتری، مهم‌ترین عامل تصمیم‌گیری نهایی برای اقدامات مختلف است. اگر می‌خواهید دربارهٔ این علم بیشتر بدانید و از آن برای پیشرفت کسب‌وکار خود کمک بگیرید، کتابهای زیر را توصیه می‌کنیم:
Hooked: How to Build Habit-Forming Products
- نام فارسی: قلاب
- نویسنده: نیر ایال
- سال انتشار: ۲۰۱۴
مدل قلاب یک چرخۀ چهار مرحله‌ای است که به این ترتیب عمل میکند:
تحریک> اقدام> پاداش‌های متغیر> سرمایه‌گذاری
تاکید نیر ایال در این کتاب، روی پاداش‌های متغیر است؛ یعنی پاداش‌هایی که برای مشتری‌ها «غیرقابل پیش‌بینی» باشند. بر اساس اصول روانشناسی مشتری، هرچه پاداش‌ها غیرمنتظره‌تر باشند، جذابیت بیشتری ایجاد می‌کنند و باعث می‌شوند توجه و علاقهٔ مخاطب به محصول شما بیشتر شود.
در کل، اگر طراح محصول هستید یا باشگاه مشتریان اختصاصی کسب‌وکار خود را اداره می‌کنید، این کتاب در مسیر افزایش تعامل مشتری‌ها خیلی کمکتان میکند.
| 💟 پیشنهاد مطالعه: اثر زیگارنیک: قدرت کار ناتمام در بازاریابی و فروش (در این مقاله، دربارهٔ این صحبت کرده‌ایم که چطور ناتمام ماندن بعضی کارها، می‌تواند ذهن مشتری را درگیر کند و باعث تعامل بیشتر او با کسب‌وکار شود.) |
Using behavioral science in marketing
- نام فارسی: بازاریابی رفتاری
- نویسنده: نانسی هارهات
- سال انتشار: ۲۰۲۲
دوست دارید یکی از جدیدترین منابع در زمینهٔ علوم رفتاری در بازاریابی و فروش را بخوانید؟ پس کتاب خانم هارهات را به لیست مطالعهٔ خود اضافه کنید!
هارهات در این کتاب، به عمق شبکه‌های عصبی بشر می‌رود و با بررسی عملکرد سیستم مغز، راهکارهای جلب توجه مشتریان، افزایش نرخ تبدیل و بالا بردن تعداد مشتری‌های وفادار را بررسی میکند.
⭐ مزیت بزرگ این کتاب، این است که اصلاً به مباحث تئوری بازاریابی رفتاری محدود نیست؛ بلکه با ارائهٔ مثال‌های متعدد، به شما نشان می‌دهد که چطور می‌توانید این اصول را در دنیای بازاریابی، به شکل عملی اجرا کنید. اگر می‌خواهید با کمک سوگیری‌های شناختی و انگیزه‌های پنهان انسان، اثربخشی کمپین‌های خود را بالاتر ببرید، نکات این کتاب می‌توانند بینش خوبی به شما بدهند.
🧩 نکته: نویسندهٔ این کتاب، نظریه‌ٔ جدیدی از خودش مطرح نمی‌کند؛ بلکه نظریه‌های علوم رفتاری از دانشمندان مختلف را گرد هم آورده و آن‌ها را به بهترین شکل به دنیای بازاریابی پیوند می‌زند.
| 💟 پیشنهاد مطالعه: روانشناسی فروش به زبان ساده (آیا می‌دانید مردم به چه دلیلی خرید می‌کنند؟ در این مقاله، دلایل اصلی خرید مشتری‌ها و هفت اصل مهم در روانشناسی فروش را بیاموزید و با مثال‌های عملی، روش استفاده از آن‌ها در کسب‌وکار خود را بیاموزید.) |
Influence: The Psychology of Persuasion
- نام فارسی: تأثیر: روانشناسی متقاعدسازی
- نویسنده: رابرت بی چیالدینی
- سال انتشار: ۱۹۸۴ (بازبینی و انتشار مجدد در سال ۲۰۲۱)
در مقالهٔ «متقاعدسازی مشتری با روش‌های علمی» منبع اصلی ما همین کتاب چیالدینی است؛ اگر فرصت کافی برای مطالعهٔ نسخهٔ کامل را ندارید یا می‌خواهید یک دید کلی دربارهٔ مطالب آن به دست بیاورید، حتماً سری به آن مقاله بزنید.
چیالدینی در این کتاب ۶ اصل را بررسی میکند که به آن‌ها اسلحه‌های تأثیر می‌گوید:
- Reciprocation: اصل عمل متقابل
- Commitment & Consistency: تعهد و تداوم
- Social Proof: تأیید اجتماعی
- Liking: دوست داشتن
- Authority: اقتدار
- Scarcity: کمیابی
اطلاعات کتاب تأثیر حاصل ۳۰ سال تحقیق است و به شما می‌گوید که مردم اصولاً به چه پیام‌ها و پیشنهادهایی جواب مثبت می‌دهند.
⭐ این کتاب پر از مثال‌های واقعی و تکنیک‌های کاربردی است؛ بنابراین می‌توانید پس از خواندن آن، از ۶ سلاح نام برده شده به‌شکلی کاملاً اخلاقی در بازاریابی، فروش و حتی زندگی روزمرۀ خود بهره بگیرید. در واقع، کتاب چیالدینی فقط یک کتاب بازار یابی نیست؛ بلکه راهنمایی عملی است که به هر کسی کمک میکند «تاثیرگذارتر» باشد.
| 🧩 بیشتر بدانید
چیالدینی، کتاب دیگری به نام «Pre-suasion» هم دارد که در سال ۲۰۱۶ برای نخستین‌بار منتشر شده است. او در این کتاب، تاکید میکند که پیش از ارائهٔ پیام برای متقاعدسازی مشتری، باید ذهن او را به‌خوبی آماده کنید. در حقیقت، این دو کتاب مکمل هم هستند و بهتر است در کنار هم خوانده شوند. |
Predictably Irrational
- نام فارسی: نابخردی‌های پیش‌بینی‌پذیر
- نویسنده: دن آریلی
- سال انتشار: ۲۰۱۰
این کتاب، نشان می‌دهد که حتی غیرمنطقی‌ترین تصمیم‌ها و خصوصیات رفتاری انسان تصادفی نیست؛ بلکه کاملاً قابلپیشبینی است.
⭐ آریلی با آزمایش‌های علمی متعدد نشان می‌دهد که تکنیک‌های رایجی مثل پیشنهاد محصول رایگان، ایجاد حس مالکیت، پیروی از تصمیم‌ها و رفتارهای جمعی و… چطور باعث می‌شود ما گاهی از میان‌برهای ذهنی استفاده کنیم و تصمیم‌های غیرمنطقی بگیریم.
محتوای این کتاب، در طراحی محصول، طراحی UX و نوشتن محتوا به دردتان می‌خورد؛ چرا که می‌توانید بفهمید انسان‌ها، چطور تحت تاثیر سوگیری‌های شناختی قرار می‌گیرند و رفتارهای به ظاهر غیرمنطقی آن‌ها را پیش‌بینی کنید.
| 💟 پیشنهاد مطالعه: طرز صحبت کردن با مشتری (آیا می‌دانید چطور باید با مشتری حرف بزنید که بیشترین تاثیر را روی او بگذارید؟ در این مقاله، بیش از ۳۰ تکنیک برای بهبود طرز صحبت با مشتری پیشنهاد داده‌ایم.) |
Invisible Influence
- نام فارسی: نفوذ نامرئی
- نویسنده: جونا برگر
- سال انتشار: ۲۰۱۶
🧩 همین اول یک نکته را گوشزد می‌کنیم: این کتاب، بر اساس تحقیقات رفتارشناسی روی مردم آمریکا نوشته شده است؛ بنابراین ممکن است برخی نکات آن، به شکل دقیق در ایران ملموس نباشد.
با این وجود، خواندنش خالی از لطف نیست؛ چون نشان می‌دهد که چطور عوامل نامرئی و ناخودآگاه در محیط و تعاملات اجتماعی، روی تصمیم‌ها، سلایق و انتخاب‌های ما تاثیر می‌گذارند.
کتاب حالتی سرگرم‌کننده و داستان‌طور دارد و در عین حال، پر از شواهد علمی است. به طور کلی، جونا برگر در این کتاب به ۵ خصوصیت مهم بشری اشاره کرده است:
- تقلید از یکدیگر
- نیاز به حس خاص بودن
- نیاز به پذیرش در عین تمایز
- علاقه به چیزهای جدید و ناشناخته
- نشان دادن رفتار متفاوت در حضور دیگران
💡 اگر کاملاً به حوزۀ علوم رفتاری و روانشناسی مشتری مسلط هستید، این کتاب چیز جدیدی برای ارائه ندارد! در غیر این صورت، خواندن آن می‌تواند برای هرکسی مفید و جذاب باشد.
| 💟 پیشنهاد مطالعه: فومو چیست و چطور از آن در بازاریابی استفاده کنیم؟ |
The Hidden Persuaders
- نام فارسی: ترجمه فارسی ندارد
- نویسنده: ونس پکارد
- سال انتشار: ۱۹۵۷
این کتاب از دل تاریخ می‌آید؛ نزدیک به ۷۰ سال قبل! مطالب کتاب ونس پکارد در زمان خودش واقعاً انقلابی بود؛ چرا که او دست گذاشته بود روی تلاش‌های کمپانی‌های تبلیغاتی برای دستکاری خصوصیات رفتاری و روانی مخاطبان، در اواسط قرن ۲۰ میلادی.
تأثیرگذاری این کتاب در حدی زیاد بود که یک سال در لیست پرفروش‌ترین آثار نیویورک تایمز قرار داشت و توانست آگاهی عمومی دربارۀ رویکردهای بعضاً حیله‌گرانۀ تبلیغاتی را بالا ببرد؛ همچنین، این کتاب مقدمه‌ای بود بر افزایش حساسیت‌ها در رابطه با رعایت اصول اخلاقی در تبلیغات!
🧩 با توجه به قدمت بالای این اثر، بسیاری از مثال‌ها و تکنیک‌های آن دیگر خیلی قدیمی شده‌اند؛ اما به یاد داشته باشید که پکارد اولین کسی بود که استفاده از اصول روانکاوی (به‌خصوص اصول فروید) در تحریک ناخودآگاه مشتریان را افشا کرد. با این حساب، هنوز هم می‌تواند یک منبع قوی برای کسانی باشد که می‌خواهند سیر تکاملی در حوزهٔ علوم رفتاری در بازاریابی را بهتر درک کنند.
Thinking Fast and Slow
- نام فارسی: تفکر سریع و کند
- نویسنده: دنیل کانمن
- سال انتشار: ۲۰۱۱
نویسندۀ این کتاب دو سیستم تفکر را برای انسان تعریف میکند:
🟡 سیستم ۱: سریع، خودکار و شهودی
🟡 سیستم ۲: کند، سنجش‌گر و منطقی
کانمن در کتاب تفکر سریع و کند، راهنمایی ارائه میکند که نشانمان می‌دهد نحوۀ فکر کردن آدمیزاد به چه صورتی است.
بعد از خواندن این کتاب متوجه می‌شوید سوگیری‌های شناختی (مثل اثر لنگر، در دسترس بودن، ترس از دست دادن و…) و البته اعتماد‌به‌نفس کاذب، چطور بر قضاوت ما از اوضاع اثر می‌گذارند.
🧩 این کتاب، نه تنها باعث می‌شود عملکرد ذهن مشتری‌ها را بهتر درک کنید و بتوانید از سوگیری‌های شناختی آن‌ها به نفع خود استفاده کنید، بلکه باعث می‌شود از سوگیری‌های شناختی خودتان هنگام تصمیم‌گیری‌های استراتژیک هم آگاه شوید و از آن‌ها جلوگیری کنید.
بهترین کتابهای فروش و رشد کسب‌وکار
در نهایت، همهٔ تلاش‌های بازاریابی باید به فروش بیشتر برسند؛ بنابراین می‌توانید همهٔ کتابهای قبلی را به‌نوعی کتاب بازاریابی و فروش بدانید. با این حال، اگر می‌خواهید بیشتر روی افزایش فروش متمرکز شوید، کتابهای زیر را هم توصیه می‌کنیم:
Good to Great
- نام فارسی: از خوب به عالی
- نویسنده: جیم کالینز
- سال انتشار: ۲۰۰۱
مطالبی که در این کتاب می‌خوانید، حاصل تحقیقات ۵ سالۀ آقای کالینز و تیمش هستند؛ تحقیقات انجام‌گرفته روی کمپانی‌های متعدد برای درک اینکه چرا برخی از آن‌ها پیشرفت‌های بزرگی داشتند و برخی دیگر در سطح نهایتاً متوسط باقی ماندند.
به‌طور خیلی خلاصه، از نظر جیم کالینز این ۶ مورد باعث موفقیت و رشد یک کسب‌وکار می‌شوند:
- رهبرانی فروتن ولی مصمم و کاربلد (معروف به رهبران سطح ۵)
- تمرکز روی نقطۀ هم‌پوشانی مهارت‌ها، علایق و پتانسیل درآمدی بالا
- جمع‌آوری تیمی از متخصصان حرفهای قبل از شروع به کار
- رعایت فرهنگ انضباط و تعهد در عین انعطاف‌پذیری
- استفاده از تکنولوژی برای سرعت بخشیدن به کارها
- رشد آهسته و پیوسته
⭐ این کتاب بازار یابی، تاکید میکند که برای موفقیت در فروش، باید بفهمید در چه چیزی می‌توانید بهترین باشید، به چه چیزی عمیقاً علاقه دارید و چه چیزی موتور اقتصادی شما را به حرکت در می‌آورد.
The Greatest Salesman in the World
- نام فارسی: ترجمه فارسی ندارد
- نویسنده: اگ ماندینو
- سال انتشار: ۱۹۹۳
این کتاب چیزی فراتر از یک راهنمای فروش است! برخی می‌گویند ماندینو در کتابش فلسفۀ زندگی را از طریق داستان‌های کوتاه منتقل میکند و اتفاقاً این ادعا بیراه هم نیست.
کتاب داستان پسرکی به نام هفید را روایت میکند که شتربان است و درگیر فقر شدید؛ پسرکی که بعد از آشنایی با ۱۰ درس زندگی، به یک فروشندۀ فوق‌العاده و ثروتمند تبدیل می‌شود.
🧩 اگر به دنبال یک کتاب بازاریابی حضوری هستید که بتوانید با کمک آن، تبدیل به یک فروشندهٔ واقعی شوید، این کتاب به دردتان می‌خورد؛ چون به طور مستقیم به اصول و فلسفه‌های فروشندگی و نحوهٔ ارتباط با دیگران برای متقاعد کردن آن‌ها می‌پردازد.
البته که خود کتاب هم تاکید میکند تبدیل شدن به بهترین فروشندهٔ جهان، حاصل تمرین و تکرار روزمره است؛ وگرنه که شنیدن توصیه‌ها به تنهایی قرار نیست معجزه کند!
CMO to CRO
- نام فارسی: ترجمه فارسی ندارد
- نویسنده: مایک گلر، رولی کینان و برندی استار
- سال انتشار: ۲۰۲۱
این کتاب نوشته شده تا به مدیران بازاریابی و فروش کمک کند به‌شکل مؤثرتری روی افزایش درآمد کار کنند؛ بنابراین اگر هنوز مبتدی هستید، فعلاً سراغ این مورد نروید.
نویسندگان کتاب CMO to CRO راهکارهایی را ارائه می‌دهند که با استفاده از آن‌ها می‌توان بین بازاریابی، فروش و فرایند جلب رضایت مشتری ارتباط برقرار کرد.
مباحث کتاب، حول محور ۴ موضوع اصلی می‌چرخد:
- بررسی وضعیت فعلی و جایگاهی که می‌خواهید از نظر درآمدی به آن برسید؛
- ابزارهای مناسب برای پشتیبانی از فرایندهای بازاریابی، فروش و ارائۀ خدمات؛
- همگام کردن فعالیت‌ها و فرایندها به‌منظور دستیابی به بهترین نتایج؛
- تمرکز هم‌زمان روی جلب رضایت مشتری و افزایش درآمد.
⭐ تاکید اصلی کتاب، روی این است که تیم‌های بازاریابی، فروش و پشتیبانی، با هم هم‌راستا و هماهنگ شوند و در فرایند تولید درآمد، نقشی فعال داشته باشند.
کدام کتابهای بازاریابی را نخوانیم
تا اینجا دربارهٔ این حرف زدیم که کدام کتابهای بازاریابی، واقعاً ارزش خواندن دارند و شامل مطالب مفید هستند؛ اما خب همیشه کتاب‌هایی هم هستند که نخواندنشان بهتر است و بیشتر به شما سود می‌رساند! از جمله کتاب‌هایی با ویژگی‌های زیر:
- نویسنده‌ای گمنام و ناشناس داشته باشد یا شخصی آن را نوشته باشد که تخصص و تجربه‌ای در حوزهٔ بازاریابی ندارد؛
- اطلاعات کتاب داده‌محور نباشند و از تحقیقات معتبر برای اثبات ادعاها استفاده نشده باشد؛
- تمام تمرکز کتاب روی تئوری‌های آزمایش‌نشده باشد و خبری از تجربه‌های عملی و مثال‌های واقعی نباشد؛
- کتاب به حدی قدیمی باشد که اطلاعات آن منسوخ یا توسط چند شخص معتبر، رد شده باشد؛
- کتاب‌هایی که اطلاعات آن‌ها، صرفاً تجربۀ شخصی نویسنده هستند و نمی‌توان آن‌ها را به همۀ کسب‌وکارها تعمیم داد.
💡توصیۀ نویسنده: به‌جای اینکه به پیشنهادها و حرفهای بلاگرهای زرد گوش دهید، سراغ سایت‌های تخصصی بروید و برای سنجش ارزشمند بودن یک کتاب، کامنت‌های دیگران را دربارۀ محتوا و نویسنده‌اش بخوانید.
کتاب خوب شما را چند پله بالا می‌برد و کتاب بد باعث درجا زدنتان می‌شود!
گفتنی‌ها را گفتیم؛ امیدواریم کتابهای بازاریابی که در این مقاله معرفی کردیم، بذر ایده‌های جدیدی را در ذهنتان بکارند و کمکتان کنند در مسیر خود موفق‌تر باشید.
اگر کتابی می‌شناسید که جای آن در لیست مقالۀ ما خالی است، نام آن را در قسمت کامنت‌ها بنویسید تا هم ما، هم دیگر خواننده‌ها، از آن استفاده کنیم.
دیدگاه ها
اولین نفری باشید که دیدگاه خود را ثبت می کنید